عوامل موثر عزت نفس

دلیل عمده ایجاد خودپنداره‌ی خود و عزت نفس را باید در رابطه فرد با خانواده‌اش به خصوص در دوران پر اهمیت کودکی و نوجوانی جستجو کرد. در این دوران رابطه فرد با خانواده و اطرافیانش را باید موثرتر از همه دانست. این رابطه را می‌توان به چند نوع بیان کرد که عبارتند از:

واکنش دیگران

مهم‌ترین منشأ پدید آمدن خودپنداره و عزت نفس، رفتار و واکنش دیگران نسبت به فرد است.  این نظریه را نظریه آیینه نما می‌نامند. این نظریه معتقد است که برای دیدن خود باید به واکنش‌های دیگران توجه کرد. باید تصویر خود را در آن واکنش‌ها ببینیم.

پژوهش‌ها حاکی از آن است که تصویر و پنداره هر فرد از خود وابسته به تصویری است که دیگران از اوداشته‌اند که می‌تواند ارزیابی و تصویری را که فرد از خود دارد تغییر دهد.

مقایسه با دیگران

به تدریج که کودک رشد می‌کند، خود را با دیگران مانند خواهر، برادر، دوستان و هم‌سالان خود مقایسه می‌کند. این مقایسه یکی از منابع اصلی ایجاد خودپنداره و عزت نفس است. بنابراین نباید هیچ وقت کودک را با افرادی که بیشتر از او درخشیده‌اند، مقایسه کرد.

مقایسه کودک با دیگر کودکان سبب ایجاد احساس حقارت و خود کم‌بینی در کودک می‌شود. پس هیچ‌گاه نمی‌توان دو موجودی را در جهان یافت که کاملا شبیه هم باشند.

همانندسازی با الگوها

کودک با برخی از افراد مهم زندگی خود همانند سازی کرده و آن‌ها را به عنوان مدل یا الگوی رفتار خود انتخاب می‌کند. او آن‌ها را ستایش می‌کند و سعی دارد شبیه آن‌ها شود. قسمت مهمی از نظام خود، از طریق همانندسازی با والد همجنس شکل می‌گیرد. که در اصل نقش جنسیتی او را تعیین می‌کند. والدین، مربیان و معلمان مهم‌ترین این الگوها هستند. 

نیاز به احساس ارزش و عزت نفس

همراه با زیستن در شرایط اجتماعی، نیاز به احساس ارزشمندی به نحوه سالم و متعادل آن در انسان به وجود می‌آید. این نیاز برای نگهداری سلامت و تعادل روانی و حتی تکامل وجودی انسان بسیار ضروری است. معمولاً اگر بر این نیاز خللی وارد شود، احساس حقارت و خود بزرگ بینی در فرد ایجاد می‌شود که ریشه‌ی بسیاری از ناهنجاری‌های روانی است.

اهمیت و ضرورت عزت نفس

در سلامت روان در دوره کودکی و نوجوانی مهم است. یکی از عوامل تعیین کننده رفتار است.  یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان از نظر مازلو می‌باشد؛ که می‌تواند بر جنبه‌های مختلف زندگی تاثیر بگذارد. نداشتن عزت نفس باعث افسردگی، گوشه گیری و تنهایی می‌شود. پژوهش‌ها نشان دادند تصور نسبت به خود باعث پیشرفت تحصیلی افراد می‌شود. بر ابعاد عاطفی و میزان خوشنودی تاثیرگذار است. عزت نفس بالا باعث جلوگیری از رفتارهای پرخاشگرانه و ضد اجتماعی می‌شود. یکی از مولفه‌های درمان افسردگی، افزایش دادن عزت نفس است.

ویژگی‌های افراد دارای عزت نفس بالا

مستقل عمل می‌کنند. نظرخواهی از دیگران را در سرلوحه تصمیمات خود قرار می‌دهند ولی تصمیم نهایی را بر مبنای اصول خود اتخاذ می‌کنند و دنباله روی دیگران نیستند.
سریع و با اطمینان عمل می‌کنند.
مسئولیت پذیر هستند. مسئولیت کارهای خویش را خود بر عهده می‌گیرند و فرافکنی نمی‌کنند 
آن‌ها کارهای خود را به گردن دیگران نمی‌اندازند.
به پیشرفت‌های خود افتخار می‌کنند.
به چالش‌های جدید مشتاقانه رو می‌آورند و بدون ترس و دلهره دنبال موقعیت‌های کاری جدید می‌روند.
این افراد دامنه وسیعی از هیجانات و احساسات را نشان می‌دهند.

به طور کلی هیجانات طبیعی خود را ابراز می‌کنند. بدون آن‌که از بروز آن‌ها خجالت بکشند.
ناکامی را به خوبی تحمل می‌کنند. هنگام روبرو شدن با ناکامی‌ها می‌توانند واکنش‌های گوناگونی مثل صبوری، خندیدن به خود، بلند حرف زدن و … از خود نشان دهند.
می‌توانند خود را محاکمه کنند. با شجاعت تمام گاهی خود را به محاکمه می‌کشانند و به نقایص و اشتباهات خود اقرار می‌کنند. بدون آنکه احساس ضعف کنند، اشتباهات خود را واقع بینانه می‌پذیرد و برای اصلاح آن‌ها تلاش می‌کنند.

احساس می‌کنند می‌توانند دیگران را تحت تاثیر قرار دهند.
این افراد واقع بین هستند.
هم‌دردی و هم‌دلی در اشخاصی که از سلامت عزت نفس برخوردارند، فراوان وجود دارد. 
جرأت ورزی و شهامت ابراز وجود در این افراد وجود دارد.
خلاق هستند و نیروی خلاقیت خود را به کار می‌گیرند و به فرآورده‌های ذهنی خود توجه کافی دارند.

ویژگی‌های افراد دارای عزت نفس پایین

هراس و ترس از روبرو شدن با واقعیت و حقایق درباره خود و پذیرش خود در این افراد وجود دارد.
ترس از افشا شدن و فرو ریختن تظاهرها و وانمودها را دارند.
قبول هرگونه اشتباه را به حساب تحقیر شدن خود می‌گذارند. بنابراین اشتباهات خود را به دیگری نسبت می‌دهند.
احساس بی‌کفایتی، شرم و خجالت می‌کنند. 
ترس از ناکامی و تحقیر شدن در این افراد مشهود است.

این افراد گویا برای دیگران زندگی می‌کنند و همواره نگران قضاوت‌های دیگران هستند. 
جرات اندیشیدن به خود و توانمندی‌های خود را از دست می‌دهند. 
زود تسلیم می‌شوند و دیگران می‌توانند به سرعت آن‌ها را دلسرد کنند. 
حالت انفعال در آن‌ها فراوان دیده می‌شود.

نیاز به عزت نفس در سلسله مراتب نیازهای مازلو

مازلو مراتب نیازهای انسانی را به شکل یک هرم متشکل از پنج طبقه ترسیم می‌کند. این سلسله مراتب از نیازهای ابتدایی در طبقات پایینی شروع می‌شود. هر چه بالاتر می‌رود، نیازهای پیچیده‌تر انسانی را معرفی می‌کند؛ که این نیازها به ترتیب عبارتند از

نیازهای فیزیولوژیک
نیازهای امنیتی
نیازهای اجتماعی
نیازهای عزت نفس و احترام
نیازهای خودشکوفایی

 طبق نظریه مازلو هر نیازی هرچه پایین‌تر باشد، قوی‌تر است. پس بدون ارضای نیازهای هر طبقه نمی‌توان به طبقه بالاتر دست یافت.

اهمیت عزت نفس بین بقیه‌ی نیازها

پس از آن‌که نیازهای سطح سوم ارضا شدند، نوبت نیازهای مربوط به عزت نفس، یعنی نیاز به قدر شناسی خود و مورد قدر شناسی دیگران قرار گرفتن می‌رسد. منظور این است که فرد احتیاج دارد در خانه، اجتماع و محل کار مورد احترام دیگران واقع شود. همچنین خود نیز تصور مثبت از خویشتن داشته باشد. اثر فرد بر خود و دیگران را بشناسد و احساس کند دیگران نیز او را می‌شناسند و درک می‌کنند.

بدون ارضای نیاز عزت نفس فرد نمی‌تواند به طبقه خودشکوفایی، معنویت، اخلاق، خلاقیت، مهارت، حسن نیت و پذیرش واقعیت که سطح آخر نیازهاست برسد.

ثبات عزت نفس

عزت نفس همیشه از ارزش ثابتی برخوردار نیست. یعنی می‌تواند بسته به شرایط جسمی، تجربه‌های زندگی و حالات روحی بین مثبت و منفی نوسان داشته باشد. اکثر افراد در طول زمان پستی و بلندی‌هایی را در عزت نفس خود تجربه می‌کنند. آن‌ها دوره‌های متفاوتی را که در آن‌ها احساس بسیار بد و خوبی نسبت به خود داشتند، به یاد می‎آورند.

سه گام جهت رسیدن به عزت نفس بهتر

برای بهبود عزت نفس، ابتدا باید به توانایی تغییر آن اعتقاد داشت و سپس به طریق زیر عمل کرد:

گام اول، خودداری از انتقاد درونی

اولین گام مهم در بهبود عزت نفس، شروع مبارزه با پیامدهای منفی ندای درونی منتقد است. همه‌ی ما گاهی اوقات به  انتقاد از خود می‌پردازیم اما در برخی از افراد شدت این رفتار، دائمی و شدیدتر است. در نتیجه باعث کاهش شدید عزت نفس در این افراد می‌شود. بنابراین اولین گام برای اصلاح ضعف نفس این دسته از افراد، آن است که میزان گفتگوهای منفی درونی آن‌ها را کاهش دهیم. و به جای آن نحوه صحیح مقابله با کاستی‌ها و نقاط ضعف را بیاموزیم.

گام دوم، تمرین پرورش خود

خودداری از انتقاد درونی اولین قدم مهم است؛ اما کافی نیست. از آن‌جایی که بخشی از عزت نفس ما به رفتاری که دیگران در گذشته با ما داشتند مربوط می‌شود، دومین قدم به سوی عزت نفس سالم آن است که با خود به عنوان یک فرد ارزشمند رفتار کنیم.

با پرورش و اهمیت دادن به خود، به شیوه‌ای نشان می‌دهیم که ارزشمند، باکفایت، لایق و دوست داشتنی هستیم.  این چنین با تجارب یا پیامدهای منفی گذشته مبارزه کنید. بخشش خود از بخش های گوناگون تشکیل می‌شود که از مراقبت‌های اولیه نسبت به خود شروع شده و تا تلاش برای کسب موفقیت‌هایی که باعث افتخار ما می‌شود ادامه دارد.

گام سوم از دیگران یاری بخواهیم

غالبا کمک گرفتن از دیگران مهم‌ترین و نیز دشوارترین قدم به سوی تقویت عزت نفس است. افرادی که دارای عزت نفس پایین هستند، به دلیل احساس عدم لیاقت نمی‌توانند از دیگران طلب کمک کنند. از آن‌جایی که  عزت نفس پایین غالباً حاصل نحوه برخوردی است که دیگران در گذشته با ما داشته‌اند، جهت مبارزه با پیامدهای انتقادی که خود حاصل تجارب منفی گذشته هستند، نیازمند کمک دیگران خواهیم بود.

تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس چیست؟

عزت نفس و اعتماد به نفس مفاهیم پیچیده‌ای هستند و با وجود اینکه با یکدیگر مرتبط هستند، اما دقیقاً شبیه هم نیستند. این در حالی است که اغلب این دو عبارت به جای یکدیگر به کار برده می‌شوند. و بیشتر افراد تفاوتی بین آن‌ها قائل نیستند. اعتماد به نفس از نتایج عزت نفس و برآیند آن به شمار می‌آید. اعتماد به نفس به معنی باور به خود و توانایی‌های خود است. در اعتماد به نفس نقاط ضعف و قوت هم در نظر گرفته می‌شوند.

اعتماد به نفس

 تعریف اعتماد به نفس بسیار محدودتر از عزت نفس است. اعتماد به نفس یعنی خود را باور داشتن. باور به توانایی و قابلیت خود در عمل کردن و اطمینان به توانایی خود در دنبال کردن فعالیت و ثابت قدم بودن در راه رسیدن به هدف. به طور کلی اعتماد به نفس به عقیده یک فرد درباره توانایی‌ها و اسنادهای او در توجه به ابعاد خاص خود در موقعیت‌های خاصی که با آن‌ها مواجه می‌شود اشاره دارد.

عزت نفس

عزت نفس به معنای داشتن احساس ارزشمندی و احساس خوبی در مورد خود داشتن است. عزت نفس، داشتن احساس کارایی و شایستگی تعریف شده است. عزت نفس و اعتماد به توانایی‌ها برای فکر کردن، برای مقابله با چالش‌های بنیادی و اساسی زندگی و اعتقاد به حق خود برای موفقیت و شادکامی است. همچنین عزت نفس، احساس شدید شایستگی است. یعنی حقوق دفاع از نیازها و خواسته ها را رعایت کنیم و دستیابی به ارزش را حق خود بدانیم.

برای مثال یک فرد ممکن است به طور کلی سطح ثابتی از عزت نفس را داشته باشد اما زمانی که در مقابل یک گروه از تماشاگران قرار می‌گیرد، اعتماد به نفس خود را از دست بدهد.

عزت نفس و پیشرفت تحصیلی

به نظر می‌رسد رابطه بین عزت نفس و پیشرفت تحصیلی یک رابطه دو طرف باشد. به عبارتی داشتن عزت نفس موجب پیشرفت تحصیلی می‌گردد. زیرا باور داشتن به خود و برداشت مثبت از خویشتن بر یادگیری و انگیزه برای تحصیل اثر می‌گذارد.

 از طرف دیگر موفقیت‌های تحصیلی موجب افزایش عزت نفس می‌شود. بنابراین می‌توان با کاهش یا افزایش در یکی از این متغیرها متغیر دیگر را دست خوش تغییر کرد.

کودکانی که عزت نفس بیشتر دارند، کسانی هستند که در آن‌ها خلاقیت، استقلال و احساس ارزشمندی بیشتری وجود دارد و کمتر تحت تاثیر و نفوذ عوامل محیطی قرار می‌گیرند. جامعه‌ای که افراد آن از عزت نفس بالا و احساس مسئولیت برخوردار باشند، در مقابل فشارهای روانی، تهدید ها و واقعیت‌ها، مقاوم و پایدار خواهند بود.

عزت نفس برای نوجوانان و جوانان نیز اهمیت اساسی دارد. کیفیت‌های روانی که به تدریج شکل می‌گیرند، پایه بهداشت روانی، شایستگی‌ها، ارتباط سالم و سازگاری اجتماعی، پیشرفت تحصیلی و آرمان شغلی محسوب می‌شوند.